بر طبق چهارمین راهنماى تشخیصى و آمارى بیمارىهاى روانى، لکنت زبان نوعى آشفتگى و اختلال در روانى گفتار است که به صورت تکرار صداها، کشش صداها، قطع روانى کلام، تکرار کلمات، مکث بین واژه‌ها، ناموزونى تکلم و جایگزین کردن واژه‌ها به منظور جلوگیرى از کشش صداها در بین کودکان و نوجوانان مشاهده مى‌شود.
اغلب کودکانى که دچار لکنت زبان هستند، مى‌دانند که چه مى‌خواهند بگویند و شاید بارها نیز آن را تمرین و تکرار کرده‌اند، ولى به راحتى و در شرایطى خاص قادر به بیان آن نیستند. آنان براى اینکه بتوانند فشار حاصله از وقفه‌هاى غیرارادى کلام شان را کاهش دهند، دچار پریشانى و آشفتگى مى شوند و سعى دارند با تلاش و کلنجار بسیار حرف خودشان را بزنند. همان طور که هیچ دو کودکى کاملاً شبیه به هم نیستند، لکنت نیز در همه‌ی کودکان به یک شکل نیست.
در گروهى از کودکان، لکنت همراه با اضطراب، فشارهاى عصبى، تیک‌هاى جسمانى، تغییر حالات چهره و حتى گریه‌ی کودک است و در گروهى دیگر لکنت موجب ناتوانایى‌هاى شدید ارتباطى در آنان مى‌شود. لکنت در بین کودکان خردسال، ناپایدار و گذراست و مى تواند از یک روز به روز دیگر و از یک موقعیت تا موقعیت دیگر تغییر کند. براى مثال کودکى ممکن است به صورت تدریجى دچار لکنت شود و این اختلال در او ماندگار شود، در حالى که ممکن است در کودکى دیگر، کاملاً ناگهانى و به یک باره شروع شود و حتى به یک باره نیز از بین برود. علت این تغییرات مى تواند با حالات روحى- روانى، خستگى، نگرانى و شتاب او براى توضیح دادن مطلب در ارتباط باشد. آنچه که در این خصوص حائز اهمیت است آن است که، اگر کودک تازه شروع به لکنت کرده است و پس از مدتى بهبود نیافته است، ممکن است ناروانى در گفتار او موجب تنش، اضطراب و ناکامى او در مراحل مختلف زندگى‌اش شود که بهتر است در همان اوان کودکى به دنبال کمک متخصصین بود. در اغلب موارد، لکنت‌ها و ناروانى‌هاى گفتار که ثابت و پایدار مى شوند، ممکن است با افزایش سن بهبود نیابند و مسائل و مشکلات فراوانى براى کودک به وجود آورند.
• میزان شیوع لکنت زبان
میزان شیوع لکنت زبان در بین کودکان تقریباً ۵ درصد است و معمولاً تا سنین جوانى، ۸۰- ۵۰ درصد این افراد با رسیدگى و درمان به موقع بهبود پیدا مى کنند. همچنین لکنت زبان در بین پسرها ۵- ۴ برابر دخترها است و سیر بیمارى نیز در بین پسرها طولانى‌تر است. به طور کلى اغلب مشکلات گفتارى در سنین ۵- ۲ سالگى (یعنى زمانى که کودکان در حال فراگیرى مهارت‌هاى کلامى گوناگون، استفاده از لغات جدید، به کارگیرى جملات طولانى‌تر، صحبت در میان جمع و بیان نظرات و افکارشان هستند) و ۷- ۵ سالگى (یعنى زمان آغاز مدرسه، برانگیختگى براى یادگیرى و کنجکاوى، هیجان ناشى از کلاس و درس، کسب مهارت‌هاى اجتماعى و ورود به اجتماع بزرگتر هستند)، آغاز مى‌شود.
• مشخصات بالینى لکنت زبان
اغلب کودکان در ۱۵- ۱۲ ماهگى شروع به صحبت کردن مى‌کنند و در ۲۴- ۱۸ ماهگى با دستور صحبت مى‌کنند. کودکانى که لکنت دارند، میانگین زمان گفتارشان پایین است و تکلم را دیرتر آغاز مى‌کنند. اینگونه کودکان الزاماً در سایر مهارت‌هاى رشدى خود کند نیستند. پژوهشگران طى تحقیقى دریافتند کودکان مبتلا به لکنت:
۱– از تعداد بیشترى از گفته‌هاى تک واژگانى استفاده مى‌کردند.
۲– ساختارهاى ساده دستورى را به کار مى بردند.
۳– اشتباهات دستورى بیشترى داشتند.
۴– اشتباهات بیشترى در تولید اصوات داشتند.
۵– در مقایسه با کودکان سالم دو ماه تاخیر رشد کلامى داشتند. تشخیص لکنت زبان در مراحل اولیه بسیار مشکل است؛ زیرا اغلب کودکان خردسال بدون این که هیچ مشکل و یا زمینه‌اى براى گسیختگى‌هاى گفتارى داشته باشند، علائمى از لکنت زبان دارند. گروهى از آنها چندان به این مشکل خود اهمیت نمى‌دهند و اگر چند بار هم نتوانند کلمه‌اى را به درستى بیان کنند، هیچ ناراحت نمى‌شوند. در حالى که در گروهى دیگر، کمترین گرفتگى زبان تاثیرى عمیق بر رفتارهاى اجتماعى آنان مى‌گذارد و سخت تلاش مى‌کنند تا لغات و واژگان را به درستى بیان کنند. در نهایت نیز از این که نمى‌توانند آن طور که مى‌خواهند صحبت کنند، دچار ناامیدى و ناکامى مى‌شوند.
شدت لکنت زبان در کودکان مى‌تواند از حادترین تا کمترین حالات متغیر باشد. متخصصان گفتاردرمانى براى تشخیص و شناسایى کودکانى که دچار لکنت زبان هستند، به علائم زیر توجه مى‌کنند:
•تکرار صداها و هجاها (مثل، من من من من، او او او )
•کشش یا امتداد دادن صداها (مثل تکرار صدایى مممم ماما، تکرار هجایى مامامامان)
•در میان اندازى
•مکث درون واژه‌ها
•انسداد قابل شنیدن و ناملفوظ (مکث‌هاى پر و خالى)
•جایگزین کردن برخى لغات به منظور عدم گفتن کلمات مشکل
•تکرار واژه‌هاى تک هجایى
•انجام حرکات اضافى مثل، چشمک زدن، تیک، لرزش فک‌ها و لب و دهان
•بیان واژه‌هاى مشکل که با تنش فیزیکى ادا مى‌شوند.
تمام موارد فوق علائم لکنت زبان هستند و چنانچه والدین، مربیان و نزدیکان تصور مى‌کنند کودکى با این خصوصیات صحبت مى‌کند، بهتر است با اتخاذ روش‌هاى مناسبى درصدد بهبود او برآیند و اجازه ندهند لکنت در او سال‌ها طول بکشد؛ زیرا گفتن این جمله «که خودش خوب خواهد شد»، مشکلى از کودک حل نمى‌کند.
• مراحل مختلف لکنت زبان
الف- پیش دبستانى: خطاهاى گفتارى این کودکان ساده و رایج تلقى مى‌شود و خود را در قالب تکرار سیلاب‌ها و کشیدن اول صداها نشان مى‌دهد. از آن جا که کودک نسبت به شیوه‌ی گفتار خود آگاهى ندارد، معمولاً نگرانى خاصى هم از این بابت احساس نمى‌کند. چنانچه درمان لکنت در این مرحله آغاز شود، درصد بهبود کودک بسیار بالا خواهد بود.
ب- دبستانى: در این مرحله کودک به دلیل فشارهایى که از سوى هم کلاسى‌ها، آموزگاران و والدینش بر او وارد مى‌شود، نسبت به مشکل گفتارى خود آگاه مى‌شود و لکنت داشتن را به عنوان مشکلى جدى مى‌پذیرد. کودک مبتلا به لکنت در این مرحله تصور مى‌کند با فشار آوردن بر خود، چشمک زدن‌هاى پیاپى، تغییر حالات چهره و اخم کردن مى‌تواند مانع از لکنت خود شود. در حالى که اینگونه رفتارهاى ناخودآگاهانه او پس از مدتى به بخشى از عکس العمل‌هاى کلامى او تبدیل مى‌شوند.
پ- پیش نوجوانى: در این مرحله کودک با تغییرات مربوط به بلوغ خود رو به رو است و مشکل لکنت او در موقعیت‌هاى خاص و جدیدى پدیدار مى‌شود. از جمله صحبت با افراد غریبه، خرید کردن، دوست یابى، سخنرانى در کلاس، گفت‌وگوهاى تلفنى و…
ت- نوجوانى: نوجوانى که مبتلا به لکنت است از بسیارى موقعیت‌هاى زندگى‌اش چشم مى‌پوشد و از ترس این که مورد تمسخر و ریشخند دیگران قرار گیرد، منزوى، کم حرف، مضطرب و افسرده مى‌شود. در این مرحله گویش نوجوان بسیار کوتاه و محدود به واژگانى مى‌شود که براى بیان و اداى آنها مشکلى ندارد.
عوامل موثر در بروز لکنت زبان کودکان
تحقیقات مختلفى نشان مى‌دهند که لکنت زبان بر اثر مجموعه‌اى از علل و عوامل به وجود مى‌آید. از جمله وجود زمینه‌هاى ژنتیکى، آسیب‌هاى مغزى، اختلال سیستم گویایى، الگوهاى نامناسب محیطى، عقب‌ماندگى‌هاى ذهنى، اختلالات شنیدارى، بحران‌هاى روحى- روانى و… این عوامل شاید به تنهایى علت بروز لکنت زبان در کودک نیست، ولى زمینه را براى ابتلاى او به ناروانى‌هاى گفتارى هموار مى‌کند. از جمله عوامل مهم بروز لکنت زبان مى‌توان به چند علت عمده‌ی زیر اشاره کرد:
۱– عوامل ژنتیکى و عصب شناسى: تحقیقات گروهى از متخصصین گفتاردرمانى نشان مى‌دهد که کودکانى که خانواده‌هایى با سابقه‌ی اختلالات گفتارى و ناروانى در صحبت و لکنت هستند، بیشتر احتمال دارد که دچار نقص سیستم گویایى شوند. بر اساس این پژوهش‌ها فرد مبتلا به لکنت زبان از نظر ژنتیکى با شخص سالم متفاوت است.
۲– عوامل بیولوژیک: از آنجایى که سلامت مغز در گفتار و کلام کودک از اهمیت ویژه‌اى برخوردار است، لذا هرگونه فشار، آسیب، ضربه و صدمه‌اى به مغز مى‌تواند عوارض گوناگونى در برداشته باشد. از جمله فشارها و آسیب‌هاى هنگام زایمان، نرسیدن اکسیژن به نوزاد هنگام تولد، آسیب‌هاى مغزى، صرع و بیمارىهاى عفونى مغز که منجر به اختلال سیستم گویایى در مغز شوند مى‌تواند منجر به بروز لکنت زبان در کودک شوند.
۳– عوامل روان شناختى: بدیهى است هر کودکى داراى توانایى‌ها، استعدادها، ویژگى‌ها و خصوصیات رفتارى خاصى است که او را از سایر کودکان متمایز مى‌کند. هیجانات، احساسات، تنش‌ها، ضربه‌هاى عاطفى و… همگى از جمله عوامل روانى گوناگونى هستند که مى‌توانند تاثیراتى منفى بر گویش و کلام گذارند.
۴– عوامل محیطى: در برخى موارد متاسفانه والدین، مربیان و اعضاى خانواده کارهایى مى‌کنند که مانع از سخن گفتن عادى کودک مى‌شود و او را به عجولانه صحبت کردن و اشتباهات گفتارى وا مى‌دارد. براى مثال قطع کردن نابه‌جاى کلام کودک، انتقادهاى بیش از اندازه از صحبت‌هاى کودک، اصلاح گفتار کودک (تلفظ صداها، کلمات و جملات)، کامل کردن جملات کودک، شتاب زده صحبت کردن با کودک، تاکید بیش از اندازه به کودک براى تند حرف زدن، فشارهاى انضباطى شدید، توقعات بیش از حد توان کودک، تجربیات ناگوار زندگى، اضطراب شدید مادر و…
• روش‌هاى درمانى لکنت زبان
براى درمان لکنت زبان کودکان روش‌هاى بى‌شمارى وجود دارد که هر یک بر دیدگاهى خاص تدوین شده‌اند، از جمله روش‌هاى روانکاوى، گروه درمانى، خوددرمانى، دارودرمانى، شناخت درمانى و…
در برخى موارد، درمان لکنت زبان نیاز به جلسات متعددى دارد که لازمه‌ی آن ایجاد ارتباط مناسب و موثر با کودک و والدینش است. به طور کلى هرچه کودک از نظر سنى بزرگتر باشد، برنامه‌ی درمانى طولانى‌ترى نیاز دارد. هدف درمانگر براى بهبودى کودکان خردسال مبتلا به لکنت آن است که مانع از پیشرفت مشکل او شود و در همان ابتدا آن را درمان کند. هر چه درمان دیرتر آغاز شود و کودک بزرگتر باشد، احتمال بهبودى کامل کمتر مى‌شود. در مورد کودک دبستانى، باید به آنها آموخت که چگونه تنش خود را کاهش دهند و سعى کنند راحت و آرام صحبت نمایند. این کار ابتدا از کلمات آغاز مى‌شود و به تدریج به جملات و عبارت بلندتر و طولانى‌تر مى‌رسد.
براى درمان کودکى که لکنت دارد رعایت دو نکته اصلى باید مدنظر قرار گیرد:
۱– گفتار کودک از چه لحاظ با گفتار سایر کودکان هم سن و سال او تفاوت دارد؟
۲– خانواده و اجتماعى که کودک در آن زندگى مى‌کند، تا چه اندازه براى درست صحبت کردن به کودک فشار مى‌آورند؟
الف- خوددرمانى: بر اساس این روش، لکنت زبان رفتارى است که نیاز به اصلاح و بازسازى دارد. کودک باید سعى کند با تغییر احساسات و نگرش خود نسبت به لکنت زبان خود، رفتارهاى حاصله از آن را (مثل چشمک زدن، تیک‌هاى عصبى، تنش‌هاى عضلانى) کنترل کند. از جمله روش‌هاى مورد استفاده‌ی این دیدگاه، شیوه‌ی حساسیت زدایى، کاهش عکس العمل‌هاى عاطفى (ترس از لکنت)، جایگزین کردن رفتارهاى مثبت براى کنترل لکنت و روش‌هاى کاهش هیجان است.
در روش حساسیت زدایى کودک را به تدریج با موقعیت‌ها و شرایط اضطراب‌آورى که موجب لکنت او مى‌شود، روبه رو مى‌کنند و سعى دارند با کاهش عوامل تنش زا لکنت او را درمان کنند.
ب- روش جریان هوا: در این روش که بیشتر براى کودکان ۷ سال به بالا تنظیم شده است، توجه و تاکید درمانگر بر اصلاح تلفظ و نظم تنفس است. بر طبق این شیوه، کودک همان طور که یاد گرفته است لکنت داشته باشد، مى‌تواند یاد بگیرد که لکنت نداشته باشد. اساس این روش بر تمرین‌هاى مربوط به رها ساختن عضلات اندام‌هاى گویایى و کاهش فشار بر آنها است.
پ- دارو درمانى: از آن جایى که لکنت زبان همیشه با فشار روانى و تنش همراه است، گروهى از درمانگران براى درمان این عارضه از داروهاى آرام بخش استفاده مى‌کنند که البته کمتر معمول است. آن چه که پزشکان و گفتاردرمانگران در خصوص استفاده از دارو براى درمان لکنت زبان بر آن اتفاق نظر دارند آن است که در حال حاضر دارو نمى‌تواند تاثیرى بر درمان کامل و قطعى لکنت داشته باشد.
ت- دستگاه شنیدارى ادینبورگ: این دستگاه شامل میکروفن، ضبط صوت و یک گوشى است که صداى کودک را هنگام صحبت کردن ضبط مى‌کند و با چند ثانیه تاخیر از طریق گوشى‌ها در گوش کودک پخش مى‌کند. گروهى از کودکانى که مبتلا به لکنت هستند، زمانى که برگشت صداى خودشان را و یا صداى نسبتاً بلندى را مى‌شنوند، علائم کمترى از لکنت نشان مى‌دهند. مطالعات نشان مى‌دهند که شنیدن صداى گوشى موجب بلندتر و تا حدودى کشیده‌تر صحبت کردن و در نتیجه روانى و شیوایی کلام کودک مى‌شود.
منبع: بانک مقالات آسیب شناسی گفتار و زبان
رسول علیدوستی، دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان