شبکه ­های اجتماعی، رضایت از زندگی، اختلالات درونی ­سازی شده و برونی ­سازی شده در نوجوانان

آسیه اناری؛ دانشجوی دکترای روانشناسی بالینی دانشگاه شهید بهشتی

دکتر کارینه طهماسیان؛ استادیار پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی

دکتر محمدعلی مظاهری تهرانی؛ استاد دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه شهید بهشتی

مقدمه: شبکه ­های اجتماعی ساختارهای اجتماعی اینترنتی پیچیده­ای هستند که امکان برقراری ارتباطات را در سطوح بسیاری تسهیل کرده­ اند. نتایج پژوهش های مختلف بیانگر آن است که می­توان از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی در بسیاری از سطوح فردی و اجتماعی برای شناسایی مسائل و تعیین راه­ حل آن­ها، برقراری روابط اجتماعی، اداره امور تشکیلاتی، سیاست­گذاری و هدایت افراد در مسیر دستیابی به اهداف استفاده نمود. شبکه‌های اجتماعی برپایه اینترنت از قبیل فیس­بوک، مای­اسپیس و اینستاگرام در بین جوانان و نوجوانان محبوبیت به سزایی کسب کرده‌اند و به نظر می­رسد بیشترین استفاده ­کنندگان از این فضاهای اجتماعی اینترنتی جوانان و نوجوانان هستند. این شبکه‌های اجتماعی در عین حال که فضاهایی برای پیدا کردن دوستان جدید و ارتباط با خانواده و دوستان هستند، به افراد عضو این امکان را می­دهند که دوستان قدیمی خود را در جریان تغییرات زندگی شان قرار ‌دهند. به علاوه مکان‌هایی برای تبادل نظر هستند و در آن­ها افراد عضو عقاید و نظرات خود را با هم به اشتراک می‌گذارند. اگرچه شبکه­ های اجتماعی تاثیرات مثبت بسیاری در ارتقای برخی روابط اجتماعی خاص، پرکردن اوقات فراعت و افزایش اعتماد به نفس اعضای خود دارند اما تاثیرات منفی آن امروزه بیشتر مورد نظر متخصصان قرار گرفته است. اعتیادآور بودن، ایجاد حسادت، افسردگی و استرس شدید، به وجود آمدن مشکلاتی در تعاملات اجتماعی در دنیای واقعی، احساس تنهایی و نارضایتی از زندگی از جمله آثار منفی استفاده بیش از حد از شبکه ­های اجتماعی به خصوص در نوجوانان محسوب می­شوند. در همین راستا در این پژوهش به بررسی اختلالات درونی ­سازی شده و برونی ­سازی شده و میزان رضایت از زندگی در نوجوانان با توجه به میزان استفاده آنها از شبکه های اجتماعی پرداخته شد.

روش: بدین منظور ۲۰ نوجوان ۱۷-۱۴ ساله­ای که با شکایت خود یا والدینشان در مورد استفاده بیش از حد از شبکه­ های اجتماعی فیس­بوک یا اینستاگرام به سه مرکز مشاوره شهر تهران مراجعه کرده بودند؛ به صورت نمونه­ گیری در دسترس و هدفمند در گروه نمونه قرار گرفتند. میانگین سنی نوجوانان گروه نمونه ۵/۱۵ سال و از ۱۲ دختر و ۸ پسر تشکیل شده بود. به علاوه همه افراد گروه نمونه روزانه بیش از ۴ ساعت و در طول ۳ ماه قبل از مراجعه با استفاده از لپ­تاپ، آیپد، آیپاد و یا موبایل و به تناوب از این دو شبکه اجتماعی استفاده می­کردند. وضعیت اجتماعی اقتصادی خانواده ­های این نوجوانان بالاتر از متوسط بود و در خانواده ­های یک یا دو فرزندی زندگی می­کردند. همچنین ۱۸ نفر از این نوجوانان در مدرسه­ های غیرانتفاعی مشغول به تحصیل بودند. با همتاسازی ویژگی ­هایی چون سن، جنس، وضعیت اجتماعی اقتصادی، تعداد خواهر و برادران و نوع مدرسه، ۲۰ نوجوانی که به گزارش خود و والدینشان مشکلی در استفاده از شبکه­ های اجتماعی نداشتند؛ به عنوان گروه کنترل انتخاب شدند. ۱۵ نوجوان گروه کنترل تا کنون در شبکه­ های اجتماعی عضو نشده بودند و ۵ نفر نیز با اینکه عضو فیس­بوک یا اینستاگرام بودند؛ استفاده روزانه و حتی هفتگی از این شبکه­ ها نداشتند.گروه کنترل و نمونه دو پرسشنامه خودسنجی آشنباخ (YSR) جهت سنجش میزان اختلالات درونی­سازی شده و برونی ­سازی شده و پرسشنامه رضایت از زندگی دینر را تکمیل کردند.

یافته­ ها: داده ­ها با استفاده از روش تحلیل واریانس یک راهه مورد بررسی قرار گرفت. یافته­ ها نشان داد نوجوانان گروه نمونه در مقایسه با گروه کنترل، به طور معناداری نشانه­ های اختلالات درونی­ سازی شده را بیشتر از گروه کنترل نشان دادند. به عبارت دیگر نوجوانان گروه نمونه در مقیاس­ های اضطراب، افسردگی و شکایات جسمانی تفاوت معناداری با نوجوانان گروه نمونه داشتند؛ اما در مقیاس ­های برونی­ سازی شده تفاوتی بین گروه کنترل و آزمایش دیده نشد. به علاوه گروهی که از شبکه ­های اجتماعی استفاده بیشتری داشتند در مقایسه با گروه کنترل، میزان رضایت از زندگی کمتری را گزارش کردند. تحلیل داده­ ها با در نظر گرفتن عامل جنسیت نیز نشان داد دخترانی که از شبکه  ­های اجتماعی استفاده بیشتری می­کردند در مقایسه با پسران، نشانه­ های درونی ­سازی شده بیشتری را نشان دادند در حالیکه پسران نمره کمتری در میزان رضایت از زندگی نسبت به دختران داشتند.

بحث و نتیجه­ گیری: همان­گونه که نتایج نشان می­دهد نوجوانانی که از شبکه­ های اجتماعی استفاده بیشتری می­کنند؛ در معرض اضطراب، افسردگی و شکایات جسمانی بیشتری قرار دارند و همچنین میزان رضایت از زندگی کمتری دارند. اگر چه تفاوت­های جنسیتی به دست آمده نیاز به بررسی و تبیین بیشتری دارد اما به نظر می­رسد بیانگر تفاوت­ هایی در سبک­ ها و الگوهای استفاده از شبکه ­های اجتماعی در نوجوانان دختر و پسر است. نوجوانانی که زمان بیشتری را صرف ارتباطات اینترنتی می­کنند، فرصت زیادی برای ارتباطات زندگی واقعی ندارند و در دنیایی مجازی زندگی می­کنند؛ دنیایی که لزوما همه آدم­ های آن قابل پیش­بینی نیستند و صادقانه عمل نمی­ کنند. این دنیای مجازی نوجوانان را در معرض اختلالات درونی ­سازی شده قرار می دهد. از سویی دیگر، ارتباط­ های اینترنتی مداوم با خطر کاهش رضایت از زندگی و کاهش کیفیت زندگی در نوجوانان همراه است. در تبیین این یافته می­توان به قطع ارتباط با دنیای واقعی، کاهش ارتباطات اجتماعی خارج از اینترنت و کاهش تفریحات نوجوانان اشاره کرد. از آنجایی که نوجوانی یکی از مهمترین نقاط عطف تحولی می­ باشد و در شکل­ گیری پایه های بعدی سلامت یا آسیب­ های روانشناختی نقش غیر قابل انکاری را بر عهده دارد؛ خانواده ­ها، نهادهای آموزشی و نوجوانان باید با آسیب ها و خطرات بالقوه شبکه ­های اجتماعی آشنا شده و جهت پیشگیری از این آسیب ­ها برنامه­ ریزی ­های بلندمدت و کوتاه­ مدت صورت گیرد. در این میان نقش نظارتی و آموزشی والدین از اهمیت شایان توجهی برخوردار است.

واژگان کلیدی: نوجوانان، شبکه­ های اجتماعی، اختلالات درونی ­سازی شده، اختلالات برونی ­سازی شده و رضایت از زندگی.