فرزند ما نابینا است اما تنها نیست. براساس آمار صندوق حمایت از کودکان نابینا ۲/۶ میلیون کودک در سراسر جهان مانند او هستند. در ثانی ما و مربیان همواره با او هستیم و تلاش می‌کنیم مشکلاتش را برطرف کنیم. بسته بودن چشم فرزند ما روی دنیای اطرافش می‌تواند فاجعه‌ایی ویرانگر باشد، اگر ما هم چشم‌مان را روی توانایی‌های دیگر او ببندیم. ولی می‌تواند نقطه‌ی شروعی برای شکوفایی استعدادهای دیگر فرزندمان باشد: اگر ما بخواهیم. روانشناسان یکی از راهکارهای شناسایی توانایی‌های کودکان نابینا و برقراری ارتباط آن‌ها با دنیای اطراف را «بازی کردن» می‌دانند. اما بازی و اسباب بازی‌ها باید مناسب سن و مشکل کودکان نابینا انتخاب شوند تا به نتیجه‌یی که می‌خواهیم برسیم.

همان طور که برای معرفی کاربرد هر شیئی علامت یا رنگ خاصی در نظر گرفته می‌شود، برای معرفی اسباب بازی‌های ویژه‌ی کودکان ناتوان یا کم توان ذهنی- جسمی هم علامت‌هایی وجود دارد. انجمن حمایت از کودکان نابینای امریکا، برای آنکه انتخاب اسباب بازی برای کودکان و نوزادان با ناتوانایی‌های مختلف آسان شود، علامت‌های خاصی را انتخاب کرده است. این علامت‌ها بین المللی است و روی اسباب بازی‌های این کودکان دیده می‌شود. برای خریدن اسباب بازی برای کودکان و نوزادان ناتوان یا کم‌توان به این علامت‌ها توجه کنیم:

        – علامت اختصاری (کوتاه شده) PI: این علامت کوتاه شده عبارت «معلول جسمی» است یعنی اینکه این اسباب بازی برای کودکانی که مشکل یا نقصی در اندام های حرکتی شان مثل دست یا پا دارند، مناسب است.

        – علامت HI: کوتاه شده عبارت «نقص در شنوایی» است. بنابراین این اسباب بازی مناسب کودکان کم شنوا یا ناشنوا است.

       – علامت BـLV روی اسباب بازی‌های کودکان نابینا یا کم بینا دیده می‌شود. این عبارت مخفف عبارت «کم بینا یا نابینا» است.

        – علامت DD: کوتاه شده کلمه «معلولیت گسترده» است یعنی اینکه این اسباب بازی برای کودکان مبتلابه معلولیت های ذهنی مناسب است. مثل کودکان درگیر با بیماری منگولیسم (سندرم داون).

ویژگی‌هایی برای همه‌ی اسباب بازی‌ها:

    روانشناسان عقیده دارند با وجودی که تفاوت‌هایی بین کودکان سالم و کم توان یا ناتوان ذهنی- جسمی وجود دارد اما این تفاوت‌ها دلیلی برای بی‌توجهی ما به انتخاب اسباب بازی برای کودکان ناتوان نیست. در واقع اسباب بازی جدا از اینکه برای کودک سالم یا ناتوان انتخاب می‌شود، باید ویژگی‌هایی داشته باشد تا مناسب بازی کودکان باشد. برای انتخاب اسباب بازی اول از همه باید به وجود علامت هایی که درباره آن صحبت کردیم، توجه کنیم. هرچند این علامت‌ها بیشتر روی وسایل بازی ساخت کشورهای اروپایی یا امریکایی دیده می‌شود، اسباب بازی که انتخاب می‌کنیم باید حس کنجکاوی کودک را بیدار کند. یعنی اینکه وقتی کودک با اسباب بازی بازی می‌کند، در ذهن‌اش پرسش‌هایی ایجاد شود و به دنبال جواب آن‌ها بگردد. بازی های فکری این ویژگی را دارند.

اسباب بازی باید توجه کودک را به اطراف، اشخاص، اشیا و… جلب کند. مثلاً بازی با عروسک، ماشین، انواع وسایل بازی که از روی وسایل منزل، ابزار صنعتی، وسایل پزشکی و… ساخته می‌شوند این ویژگی را دارا هستند. برای اینکه فرزند ما بتواند با اجتماع به ویژه همسالان‌اش ارتباط برقرار کند، باید اسباب بازی‌هایی برای او بخریم که به بازی گروهی تشویق بشود. وسایل ورزشی یا بازی‌هایی که باید به صورت گروهی بازی شوند، کودک را با زندگی اجتماعی آشنا می‌کند. این نکته به ویژه برای کودکان ناتوان که به دلیل شرایط خاص‌شان از اجتماع فاصله می‌گیرند بسیار مهم است. توجه به سن و جنسیت کودک نیز نکته مهمی برای انتخاب اسباب بازی است. بهتر است وسایل بازی مانند ماشین، ابزار صنعتی و… برای پسرها و وسایل بازی یی مثل عروسک، لوازم تزئینی و… برای دخترها خریده شود. روانشناسان معتقدند وسایل بازی که کودک با آن‌ها بازی می‌کند، دقیقاً روی رشد شخصیتی، اجتماعی، احساسی، قبول وظیفه‌یی که در بزرگسالی به عهده‌ی او گذاشته می‌شود و… تاثیر می‌گذارد.

    اسباب بازی باید خلاقیت، توانایی‌ها و مهارت‌های کودک را به ما معرفی کند. مثلاً با خریدن وسایل نقاشی، کتاب، نوار موسیقی یا نوار قصه می‌توانیم اولاً او را به هنر علاقه‌مند کنیم و در ثانی از علاقه او باخبر بشویم. برای انتخاب اسباب بازی برای هر کودکی، اعم از سالم یا ناتوان باید این نکته ها را فراموش نکنیم.

قدم به قدم با کودکان نابینا

    کودکان نابینا یا کم بینا به دلیل شرایط خاصی که دارند، دیرتر و البته سخت‌تر از کودکان سالم با بازی و اسباب بازی‌ها بازی می‌کنند. بنابراین صبر و حوصله والدین و مربی مهمترین عامل برای آشنا کردن کودکان نابینا با وسایل بازی است. در اولین قدم تلاش کنیم فرزندمان با بازی و اسباب بازی آشنا شود و بازی کردن با اسباب بازی های مختلف را قبول کند. در مرحله بعد سعی کنیم کم کم او را با بازی‌ها و اسباب بازی‌های مختلف آشنا کنیم تا اطلاعات بیشتری از دنیای اطراف به دست بیاورد. در مرحله آخر به عکس العمل های او موقع بازی دقت کنیم تا بتوانیم به علاقه ها، خواسته ها، نیازها و توانایی های او پی ببریم. این اطلاعات به ما کمک می کند فرزندمان را در مسیر درست آموزش و پرورش قرار بدهیم.

دو تکنیک آشنا کردن کودکان نابینا با اجسام جدید

دست زیر دست  (Hand Under Hand)

برای استفاده از این روش، پشت سر کودک قرار بگیرید به طوری که دستان شما و دستان کودک در تماس با هم و در یک جهت حرکت کنند. دستان خود را در زیر دستان کودک قرار دهید. به این ترتیب، او می‌تواند حرکت دستان شما را برای لمس اشیا دنبال کند.  هنگامی که دستان کودک روی دستان شما قرار گرفت لمس شی تازه را به آرامی آغاز کنید. از کودک بخواهید تا حرکت دستان شما را دنبال کند. بکوشید تا به آرامی همه بخش‌های شی تازه را لمس کنید. دقت کنید که دست کودک بتواند جزئیات حرکت دست شما را بر روی شی دنبال کند. اگر شی برای کودک تازگی داشته باشد، شاید کودک از لمس مستقیم آن کمی بهراسد. به همین سبب، با استفاده از روش دست زیر دست، به کودک امکان می‌دهید تا با آرامش ناشی از حضور دست شما، به کشف و شناخت آن شی بپردازد. هنگام اجرای این روش، ویژگی های شی را برای کودک توصیف کنید.

دست روی دست  (Hand Over Hand)

در این روش، دستان شما بر روی دستان کودک قرار می‌گیرد و نخست دستان کودک اشیا را لمس می‌کند. حرکت دستان شما نیز، به کودک کمک می‌کند تا همه‌ی بخش‌های شی را لمس و کشف کند.  به تدریج که توانایی کودک برای لمس اشیا و درک آن‌ها بیشتر شد، می‌توانید کمتر و کمتر با دستان خود، او را هدایت کنید. بهتر است دست‌ها را در نزدیکی دستان کودک نگه دارید تا در هنگام نیاز دوباره به یاری او بروید.

چند نکته درباره‌ی این دو روش:

پشت سر کودک قرار بگیرید و دست‌های‌تان را در کنار دست‌های کودک قرار دهید. به ترتیبی که دست‌های شما و کودک‌تان در یک سو حرکت کند.

پیش از این که انجام کاری را با استفاده از این دو روش به کودک بیاموزید، خود با چشمان بسته آن را تمرین کنید. برای یک کودک نابینا امکان یادگیری روش انجام کارها با دیدن فراهم نیست و او باید از حواس دیگرش برای کشف اجسام استفاده کند. شاید لازم باشد تا یک شی را بارها و بارها همراه با کودک لمس کنید، بنابراین شکیبا باشید.

ممکن است کودک برای آشنایی با یک شی جدید آماده نباشد و دستان خود را عقب بکشد. به این خواست کودک احترام بگذارید. اما به یاد داشته باشید که  اگر کودک همواره از تجربه‌های تازه بپرهیزد، نمی‌تواند درک و علاقه‌ای نسبت به جهان به دست آورد.

  با شادی و بازی بیاموزیم

        روان‌شناسان عقیده دارند اسباب بازی‌های ویژه‌ی کودکان نابینا فقط وسایلی برای بازی و سرگرمی کودک نیستند بلکه باید مثل یک وسیله آموزشی- پرورشی نکات تازه‌ایی را به کودکان نابینا بیاموزند. در انتخاب اسباب بازی‌های ویژه‌ی کودکان نابینا باید به نکات زیر توجه داشته باشیم:

۱ – پر سر و صدا مثل ماشین: صدادار بودن و متحرک بودن اسباب بازی‌ها باعث برقراری ارتباط بیشتر و بهتر کودک نابینا با اسباب بازی می‌شود. در حقیقت کودک نابینا از روی صدا، حرکت و خصوصیت‌هایی مثل این می‌تواند شکل اسباب بازی را در ذهنش مجسم کند. بعد از آن با مطابقت دادن خصوصیات اسباب بازی با همان شیء در دنیای واقعی با خصوصیت‌های اشیای واقعی آشنا می‌شود مثل بازی با ماشین اسباب بازی و مقایسه‌ی آن با ماشین (خودرو) واقعی.

۲ – روشن و شاد مثل رنگین کمان: شاد بودن و پررنگ بودن اسباب بازی‌ها بیشتر برای اسباب بازی‌های کودکان کم بینا مهم است. به این ترتیب اولاً کودک کم بینا وسایل بازی را می‌بیند و در ثانی با رنگ‌ها آشنا می‌شود. توپ‌های رنگی، سازه‌های رنگی (همان لگو یا توی)، عروسک‌ها با لباس شاد و… و به طور کلی هر اسباب بازی رنگارنگ و شادی برای کودکان کم بینا مناسب است.

۳ – اسباب بازی با شکل خاص یا سطح برجسته: اسباب بازی‌هایی که مثل توپ بسکتبال سطح ناصاف دارند یا مثل صفحه‌ی شماره گیر تلفن پستی و بلندی و برجستگی و فرورفتگی دارند بسیار مناسب هستند. اسباب بازی‌هایی مثل خمیر بازی که انعطاف پذیر هستند هم مناسب‌اند. به طور کلی وسایل بازی کودکان نابینا باید طوری باشد که کودک با دست کشیدن روی آن‌ها با مفهوم‌هایی مثل حجم، شکل، اندازه، جنس و… اشیا آشنا بشود. این اسباب بازی‌ها خلاقیت کودک را هم فعال می‌کند.

۴ – مثل توپ متحرک باشد: برخلاف اینکه فکر می‌کنیم اسباب بازی کودکان نابینا باید باعث تحرک کمتر آن‌ها بشود، اسباب بازی‌های این کودکان باید آن‌ها را به راه رفتن، ورزش و استفاده از قسمت‌های مختلف بدن وادار کند. گوشه‌گیری یکی از مشکلات رفتاری کودکان نابینا است که باید با انتخاب اسباب بازی‌های پرتحرک برطرف شود.

۵ – بازی‌های گروهی را فراموش نکنیم: این بازی‌ها کودک نابینا را وارد اجتماع می‌کند و او دچار افسردگی و احساس تنهایی نمی‌شود.

۶ – انواع اسباب بازی‌ها به شکل وسایل نقلیه: اشیا (مثل انواع وسایل بازی ساخته شده از روی وسایل منزل و…) و به طور کلی هر اسباب بازی که باعث شناخت بیشتر کودک با محیط اطراف شود، انتخاب خوبی است.

۷ – آشنایی با بازی‌های کودکان بینا: فرزند نابینایمان را با همه‌ی بازی‌های کودکان سالم آشنا کنیم تا احساس کمبود نکند.

  معرفی چند بازی برای کودکان نابینا:

بازی بادکنک‌های زنگدار

 کودکان این بازی را بسیار دوست دارند. ولی به دلیل اینکه پس از پرتاب بادکنک به هوا کودک نابینا مسیر آن را گم می‌کند انگیزه‌ای برای بازی ندارد. اگر ما بتوانیم بادکنک را با زنگ همراه کنیم کودک نابینا می‌تواند پس از پرتاب بادکنک به دنبال صدا برود و بادکنک را پیدا کند البته گاهی بادکنک خیلی زود می‌ترکد سعی کنید که کودک از این کار ناراحت نشود و نترسد.

استخر توپ

بازی و تفریحی بسیار شاد برای کودکان می‌باشد و اگر بتوان دیوارهای آن را به شکل‌هایی پوشاند که در هنگام برخورد کودک نابینا به او آسیبی نرساند بسیار مناسب است و او در محیطی امن می‌تواند به بازی بپردازد. سعی در حفظ تعادل در هنگام راه رفتن روی توپ‌ها در استخر توپ از جمله ویژگی‌های خوب این بازی می‌باشد.

 تاب بازی

برای این بازی در زیر تاب‌ها از تشک استفاده می‌کنیم. به یاد داشته باشیم که کودک نابینا از حرکت و نوسان در محیط ناشناخته ترس دارد پس حرکت او را در تاب با حمایت و به آرامی شروع کنیم تا او از این فعالیت دلزده و آزرده نشود و این بازی برایش مفرح و شاد باشد.

منچ بازی

بازی با منچ برای کودکان بسیار لذت بخش است. منچ‌های نابینایی نیز جهت استفاده افراد نابینا وجود دارد. این بازی به دلیل قوانین ساده‌ای که دارد آموزش بسیار ساده‌ای نیز دارد و ما می‌توانیم آن را به کودکان نابینا یاد بدهیم.

یویو

در این بازی علاوه بر بالا بردن هماهنگی در عضلات ریز انگشتان کودک نابینا حرکات ظریف را نیز به او یاد می‌دهیم تا او با حرکات آرام و حساب شده از عضلات کل دستش استفاده نماید. بعد از آموزش کامل به کودک نابینا و لمس حرکت بازی از او می‌خواهیم این کار را با دست دیگرش نیز انجام دهد تا از عضلات هر دو دستش با دقت استفاده نماید. بعضی از یویوها در هنگام حرکت آهنگ نیز می‌زنند. استفاده از این نوع یویوها برای کودکان نابینا می‌تواند لذت بخش‌تر باشد.

لی لی‌ کردن‌ برروی خطوط برجسته

برای این که کودک نابینا از خطوط لی لی آگاه شود ما این خطوط را به صورت برجسته در کف حیاط درست می‌کنیم و یا می‌توان با نوار چسب و نخ در سالن درست کرد. چون قبلاً به کودکان به روی یک پا بودن و حرکت کردن (لی لی کردن) را آموزش داده‌ایم از او می‌خواهیم تا اول با خطوط لی لی آشنا شود و بعد شروع به بازی کند. (برجستگی خطوط در زیر پا باید به اندازه‌ای باشد که برجستگی آن در زیر پا با کفش احساس شود ولی مانع پرش نشود).

 نتیجه‌گیری‌:

انتخاب اسباب بازی برای کودکان، نیازمند صرف وقت، هزینه و دقت است اما انتخاب اسباب بازی برای کودکان نابینا و کم بینا و به طور کلی کودکان درگیر با هر نوع معلولیتی به دقت بیشتری نیاز دارد. اسباب بازی بخش مهمی از نیازهای آموزشی-پرورشی کودکان معلول را برآورده می‌کند: اگر به درستی انتخاب شود.

 منابع:

۱- روزنامه‌ی اعتماد